پژوهشی در باب توانِ تحلیلی «مربع نشانه شناختی» در خوانش شعر

مربع نشانه شناختی به مثابۀ الگویی که مبانی دلالت را طرح و تبیین می کند نخستین بار توسط گِرِماس طراحی شد. این ‏الگو که بر نحوِ اولیۀ دلالت استوار است و حاصلِ بسطِ منطقی تقابل های دوگانی به شمار می رود، در آغاز، برای ‏تحلیلِ ساختار روایت به کار گرفته شد، اما بعدها گرماس، راستیه و برخی از اعضای مکتب پاریس آن را در حوزۀ ‏نشانه شناسی شعر نیز به کار بردند. با وجود این، در پژوهش هایی که بر این اساس در ادبیات فارسی صورت گرفته ‏است، این الگو عمدتاً در تحلیلِ ساختار روایی حکایت های منظوم یا منثور استفاده شده است و تحقیقِ مستقلی که ‏موضوعِ دلالتمندیِ شعر را بر اساس مربعِ نشانه شناختی توجیه و تبیین کند به چشم نمی خورد. بر این اساس، پژوهش ‏حاضر می کوشد ضمنِ ارایه کلیّاتی دربارۀ این الگو، آن را در خوانش نشانه شناختی شعر به کار گیرد. بنابراین، پس از ‏بررسی مؤلفه های اصلی مربعِ نشانه شناختی و نحوۀ ترکیب این مؤلفه ها، کوشیده شده است نحوۀ سازمان دهی درونی ‏عناصر، به طورِ موردی، در غزلی از عطار، مولوی و حافظ بر این اساس بررسی و تحلیل شود. چنین پژوهشی علاوه ‏بر اینکه امکانِ بررسیِ ساختاری غزل را از چشم انداز نشانه شناسی فراهم می آورد و برخی از تلقی های پنهانِ شعر را ‏آشکار می کند، الگویی خواننده محور به دست می دهد که نشان می دهد یک خوانندۀ توانمند چگونه مؤلفه های ‏معناشناختی را، در راستایِ فهم شعر، شناسایی و طبقه بندی می کند. ‏